Nghệ sĩ Ưu Đàm: 30 năm tìm Phật trong Rỗng

Từ một khoảnh khắc đốn ngộ tại làng gốm Bát Tràng hơn ba thập kỷ trước, nghệ sĩ Ưu Đàm nhận ra vẻ đẹp tuyệt đối của khoảng trống - nơi “Rỗng” trở thành bản thể của sáng tạo.

Sinh ra ở Kon Tum, tốt nghiệp thạc sĩ Mỹ thuật tại Hoa Kỳ, nghệ sĩ Ưu Đàm đã triển lãm khắp nơi trên thế giới.

Không biết cái duyên với đức Phật của Ưu Đàm khởi phát từ khi nào - từ hơn 30 năm trước, lúc anh đứng ở Bát Tràng nhìn vào một chiếc bình hoa trên bàn thờ và nghĩ về sự rỗng, hay xa hơn nữa, là khoảnh khắc anh chào đời và được đặt cho cái tên Ưu Đàm - một loài hoa gắn liền với điển tích Phật giáo.

Nghệ sĩ Ưu Đàm đang hoàn thiện tác phẩm Chân dung của Rỗng. Ảnh: NVCC.

PV và nghệ sĩ Ưu Đàm đã có cuộc trò chuyện xung quanh tác phẩm "Chân dung của Rỗng".

Anh có thể chia sẻ đôi nét về tác phẩm anh mang đến triển lãm Art In The Forest lần này? Nghe nói anh đã ấp ủ ý tưởng về tác phẩm này từ 30 năm trước?

Nghệ sĩ Ưu Đàm: Tác phẩm "tượng Phật hay Chân dung của Rỗng" lấy cảm hứng từ thời gian tôi làm gốm tại Bát Tràng. Tôi quan sát thấy trên bàn thờ có một bình gốm luôn để trống trong khi các bình khác đều có cắm hoa. Khi tìm hiểu, tôi được biết cái bình đó luôn trống vì nó tượng trưng cho sự rỗng - một ý niệm thâm trầm trong Phật giáo.

Tôi tạo hình một bình và cắt nó làm đôi để mọi người thấy sự rỗng. Khi thấy hai nửa giống như hình nửa trên của người, tôi làm thêm phần bệ dưới, biến nó thành một hình tượng người ngồi xếp bằng trong tư thế hoa sen. Sau đó tôi gắn thêm chuỗi tràng hạt tượng trưng cho các yếu tố căn bản của phương Đông: kim, mộc, thủy, hỏa, thổ.

Tượng Phật thời kỳ đầu của Ưu Đàm, lấy cảm hứng từ chiếc bình hoa. Ảnh: NVCC.

Khi quay lại Sài Gòn, tại khu gốm Biên Hòa, tôi khoét rỗng thêm phần trên của tượng, cho sự rỗng và không gian xuyên qua tự do. Tôi tiếp tục phát triển các phiên bản của Phật cho đến khi xong bản đồng tại California (Mỹ). Tượng làm bằng đồng silicon và đánh bóng như gương, cho phép người xem thấy hình ảnh phản chiếu của chính mình như một cách tự quán chiếu.

Năm 2024, tôi trình bày một hình thức mới cho tượng Phật. Tượng Phật nguyên thủy giờ đây được "cắt" thành các lớp dọc để tạo hiệu ứng ngoạn mục về sự vô hình. Khi người xem nhìn thẳng vào, tượng trở nên trong suốt. Đức Phật biến mất, hòa làm một với môi trường xung quanh.

Từ giây phút bị "thôi miên" bởi chiếc bình trống tại Bát Tràng, ý niệm Rỗng này đã cùng đi với tôi vào Sài Gòn và sau đó chu du đến châu Mỹ, rồi trở về Việt Nam và đến với nhiều nước trên thế giới.

Thật đặc biệt vì đây là lần đầu tiên, "Rỗng" trở lại miền Bắc - nơi khởi nguồn của tác phẩm, với một chân dung khác. Rỗng đã có một hành trình hơn 30 năm - cũng như một con người, có sự ra đi, trưởng thành và trở về.

Tác phẩm của anh sẽ được trưng bày chính thức tại Flamingo Đại Lải Resort trong tháng 11 này. Ảnh: NVCC.

Anh hình dung một không gian bối cảnh như thế nào để trưng bày tác phẩm của mình đạt hiệu quả tốt nhất?

Nghệ sĩ Ưu Đàm: Để tượng Phật đương đại đạt được hiệu quả tối ưu, UuDam Studio đã làm việc chặt chẽ với giám tuyển Vũ Hồng Nguyên từ việc lựa chọn không gian cho tới những chi tiết về hình dáng, kích thước và màu sắc của bệ tác phẩm.

Vị trí đặt tác phẩm hiện nay lý tưởng để khách tham quan có thể nhìn thấy từ nhiều góc khác nhau, thấy sự biến đổi của "Chân dung của Rỗng" một cách ngoạn mục nhất cả khi di chuyển bằng xe điện ngang qua hay tản bộ dọc theo những hàng thông.

Sẽ có lúc các bạn thấy hình dáng bức tượng tan biến để chỉ còn lại cảnh quan rất đẹp của Flamingo Đại Lải Resort, dù khoảnh khắc ngay trước đó bạn thấy Phật Đương Đại rực ánh vàng kim loại trong nắng.

Nghệ danh "Ưu Đàm" gắn liền với loài hoa mang ý nghĩa Phật giáo. Đâu là mối liên hệ giữa tên gọi này với con đường nghệ thuật và thế giới quan của anh?

Nghệ sĩ Ưu Đàm: Bố tôi, họa sĩ Rừng, nhà văn Kinh Dương Vương, nhà thơ Dung Nham là người đặt tên tôi Ưu Đàm. Tôi nghĩ cũng như nhiều bố mẹ Việt Nam khác, họ đặt tên con như một sự gửi gắm ước vọng cho một tương lai tốt đẹp hơn.

Tôi được sinh ra vào năm 1971, trong giai đoạn chiến tranh, bố mẹ tôi cùng hàng triệu người Việt khác đều cầu mong cho hòa bình đến với dải đất thân yêu hình chữ S này của chúng ta.

Tên mỗi người sẽ là một Mantra được lặp đi lặp lại nhiều lần một ngày, nhiều nghìn lần một tháng và nhiều triệu lần trong nhiều năm, hẳn sẽ có ảnh hưởng lên người mang tên đó. Với tên Ưu Đàm, có lẽ sự lặp đi lặp lại này làm tôi quan tâm đến triết lý Phật giáo, có duyên với "Chân dung của Rỗng" chăng?

Chân dung tác giả nhìn xuyên qua tác phẩm Phật đương đại. Ảnh: NVCC.

Anh nghĩ gì về mối tương quan giữa nghệ thuật và tôn giáo/tâm linh?

Nghệ sĩ Ưu Đàm: Tôn giáo đã và sẽ luôn là một niềm cảm hứng vô tận cho nghệ thuật. Khoa học biện chứng và tâm linh (Spiritual) là hai phần luôn đi song song trong tác phẩm của tôi, trong đó có sự hỗn loạn tình cờ, có sự sắp đặt và có sự may mắn.

Có rất nhiều các tác phẩm từ thời Trung cổ tới Phục hưng lấy đề tài từ Kinh thánh cũng như truyền thuyết tạo thế của Hindu…; tôi cũng không ngoại lệ.

Trong tác phẩm video 3 kênh "Rồng Rắn Lên" (Serpents’ Tails), tôi tạo dựng hình ảnh loài người đang xây tòa tháp Babel trong Kinh Thánh. Hoặc trong triển lãm tại UAS (University of the Arts Singapore), tôi trình bày tác phẩm IGWT (In God We Trust) bằng chất liệu đồng đánh bóng gương, có hình như một thân người trên thánh giá.

Hình người này được "gói" để người xem tưởng như đã nhận ra, rồi bỗng nhận ra cái mình đã nhận ra có lẽ không phải là cái mình đã nhận ra…

“Art In The Forest bây giờ có thể tự hào là một vườn tượng ngoài trời đẳng cấp nhất Đông Nam Á và ấn tượng của Thế Giới” – Nghệ sĩ Ưu Đàm (Ảnh: Flamingo)

Anh đã tham dự nhiều triển lãm nghệ thuật trên thế giới. Vậy triển lãm Art In The Forest lần này đem lại cho anh cảm xúc và trải nghiệm khác biệt như thế nào?

Nghệ sĩ Ưu Đàm: Tôi rất vui khi anh Vũ Hồng Nguyên mời tôi tham gia triển lãm Art In The Forest lần này.

Cách đây 10 năm, tôi có dịp chứng kiến anh Nguyên nỗ lực để tạo một vị trí lý tưởng cho tác phẩm trên một ngọn đồi. Tác phẩm nặng cả 30 tấn mà anh vẫn cẩu lên làm cho bằng được. Tôi ấn tượng với Art In The Forest từ đó. Sau này, tôi cũng có dịp quay lại tham quan nhiều lần cùng bạn bè trong nước và quốc tế.

Lần này rất đặc biệt vì tôi trở lại với vai trò nghệ sĩ cùng tác phẩm "Chân dung của Rỗng" tham gia bộ sưu tập của FCAM. Nhân dịp kỷ niệm 10 năm của dự án Art In The Forest, "Chân dung của Rỗng" vinh dự là một phần của chương trình nghệ thuật này.

Trong thời gian đi học, tôi đi xem các vườn tượng ngoài trời trên thế giới, tôi vẫn mong muốn sẽ tới ngày Việt Nam có một không gian như thế. Art In The Forest bây giờ có thể tự hào là một vườn tượng ngoài trời đẳng cấp nhất Đông Nam Á và ấn tượng của thế giới với những tác phẩm đương đại tầm cỡ, trong một không gian ngoài trời rộng lớn giữa rừng thông, trong đó Bảo tàng Nghệ thuật Đương đại Flamingo là điểm khởi đầu.

Theo anh, một chương trình nghệ thuật lâu dài như Art in the Forest có ý nghĩa gì đối với sự phát triển của nghệ thuật đương đại tại Việt Nam?

Nghệ sĩ Ưu Đàm: Art In The Forest có ý nghĩa rất lớn và tích cực đối với sự phát triển của nghệ thuật đương đại Việt Nam. Đây là một bảo tàng nghệ thuật tư nhân đúng nghĩa đầu tiên của Việt Nam, đất nước đang cần nhiều hơn nữa những bảo tàng chất lượng như thế này và hơn thế nữa.

Tôi đánh giá cao Art In The Forest đặc biệt về mặt sắp đặt tác phẩm trong không gian tốt nhất, đem lại hiệu ứng cao nhất cho từng tác phẩm.

Chúng ta đang đợi sẽ có một Pavillion chính thức để ra mắt nghệ thuật Việt Nam tại Venice Biennale. Chúng ta đang làm những gì chúng ta có thể. Một bảo tàng tư nhân như tại Flamingo Đại Lải Resort là đóng góp vô cùng tích cực cho nghệ thuật đương đại Việt Nam hiện tại và trong tương lai.

Cảm ơn những chia sẻ của anh!